حق مستمری پس از فوت همسر چگونه محقق می‌شود؟
به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجو،ساسان سوری، در ساختار رفاهی و حقوقی ایران، تأمین امنیت مالی زنان بی‌سرپرست یکی از اهداف اصلی قانون‌گذار بوده است، این هدف در حوزه تأمین اجتماعی، به شکل «انتقال مستمری شوهر متوفی به همسر دائم» تحقق یافته است.
اگرچه این مقرره در ظاهر، یک حکم فنی بیمه‌ای به نظر می‌رسد، اما عملاً بازتاب‌دهنده مجموعه‌ای از سیاست‌های حمایتی، اجتماعی و حتی دینی است که در قوانین ایران جای گرفته است.
مستمری بازماندگان، به‌ویژه برای زنان، تنها یک پرداخت ماهانه نیست، بلکه ابزاری برای ایجاد ثبات اقتصادی، حفظ استقلال و جلوگیری از ورود به چرخه فقر است.
قانون‌گذار با آگاهی از این که در بخش بزرگی از خانواده‌های ایرانی، مرد نقش نان‌آور اصلی را ایفا می‌کند، تلاش کرده است تا پس از فوت او، زن از نظر معیشتی دچار فروپاشی اقتصادی نشود. حتی در مواردی که زن خود شاغل یا بیمه‌پرداز است، این حق همچنان محفوظ می‌ماند و نشان‌دهنده نگاه حمایتی ویژه در این حوزه است.
مستندات قانونی و شرایط بهره‌مندی
مطابق ماده ۴۸ قانون حمایت از خانواده و ماده ۸۱ قانون تأمین اجتماعی، در صورت فوت بیمه‌شده یا مستمری‌بگیر، مستمری وی به همسر دائم تعلق می‌گیرد، مشروط به این که شرایط مقرر در قانون رعایت شده باشد.
نکات کلیدی این مقرره عبارت‌اند از ۱- همسر دائم مشمول دریافت مستمری است، نه همسر موقت یا روابط خارج از چارچوب رسمی ۲- ازدواج مجدد زن، موجب قطع مستمری می‌شود، مگر در برخی موارد خاص که با اصلاحات قانونی یا رأی دیوان عدالت اداری همراه بوده است ۳- داشتن شغل یا درآمد مستقل، مانع از دریافت این مستمری نیست ۴- زن باید مدارکی همچون شناسنامه، سند ازدواج، گواهی فوت شوهر و گواهی عدم ازدواج مجدد را به شعبه تأمین اجتماعی ارائه کند ۵- اگر شوهر فوت‌شده مستمری‌بگیر نبوده ولی سابقه بیمه کافی داشته باشد، همسر می‌تواند تقاضای برقراری مستمری کند.
این مقررات به نوعی همسو با اصل ۲۱ قانون اساسی هستند که دولت را مکلف می‌کند، حقوق زن را در تمام جهات با رعایت موازین اسلامی تضمین کند و از زنان بی‌سرپرست حمایت ویژه به عمل آورد.
اهداف حمایتی قانون‌گذار
حق دریافت مستمری برای زنان بی‌سرپرست چند هدف اساسی را دنبال می‌کند، ۱- تأمین حداقل معیشت: پس از فوت شوهر، درآمد اصلی خانواده حذف می‌شود، قانون با برقراری مستمری، این خلا را تا حدی جبران می‌کند تا زن بتواند بدون نگرانی از نیاز‌های اولیه، زندگی را ادامه دهد.
۲- پیشگیری از وابستگی، پرداخت مستمری مانع وابستگی مالی زن به فرزندان، خانواده شوهر یا کمک‌های خیریه می‌شود، این استقلال مالی، یکی از ابزار‌های مهم برای حفظ کرامت انسانی است.
۳- جبران نقش‌های غیررسمی زن، زنان اغلب در خانه‌داری، تربیت فرزندان و حتی فعالیت‌های اقتصادی غیررسمی نقش دارند، اما این فعالیت‌ها در نظام مزدبگیری رسمی محاسبه نمی‌شود، مستمری بازماندگان به‌نوعی جبران بخشی از این تلاش‌های نادیده‌گرفته‌شده است.
۴- جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی، بی‌درآمد ماندن زنان بی‌سرپرست، خطر ورود به چرخه فقر، ازدواج‌های ناخواسته، سوءاستفاده مالی یا آسیب‌های اجتماعی را افزایش می‌دهد، تأمین مستمری، یک ابزار پیشگیرانه در این حوزه است.
۵- تشویق به ازدواج رسمی، چون تنها همسر دائم از این حق برخوردار است، این قانون زنان را به ازدواج ثبت‌شده تشویق می‌کند که آثار حقوقی و حمایتی مشخصی دارد.
مبانی فقهی و تطبیق بین‌المللی
در فقه اسلامی، مسئولیت تأمین معاش زن بر عهده شوهر است، اما درباره حمایت مالی پس از فوت او، نص صریحی در قالب «مستمری» وجود ندارد، با این حال، دو قاعده مهم فقهی یعنی «نفی عسر و حرج» و «لاضرر» مبنای مشروعیت چنین حمایتی هستند، فقها بر این باورند که هر قانونی که مانع سختی شدید و ضرر جدی به زنان بی‌سرپرست شود، با اصول شریعت سازگار است.
بیشتر کشور‌های جهان نوعی از مستمری بازماندگان را اجرا می‌کنند، در اتحادیه اروپا، مستمری همسر متوفی معمولاً به صورت دائمی یا تا زمان ازدواج مجدد پرداخت می‌شود، در کشور‌های اسکاندیناوی، علاوه بر این مستمری، خدمات اجتماعی گسترده‌ای مانند کمک‌هزینه مسکن و بهداشت رایگان به بازماندگان تعلق می‌گیرد.
مقایسه این نظام‌ها نشان می‌دهد که قانون ایران در بسیاری از موارد با استاندارد‌های جهانی همسو است، هرچند در زمینه‌هایی مانند میزان مستمری یا پوشش خدمات جانبی، جای بهبود وجود دارد.
نکات حقوقی و فرآیند اجرایی
ازدواج مجدد موجب قطع مستمری می‌شود، مگر در موارد خاص که رأی قضایی متفاوت صادر شود.
زن برای ثبت درخواست باید به شعبه تأمین اجتماعی محل زندگی خود مراجعه کند
اگر شوهر در زمان فوت بیمه‌پرداز بوده ولی هنوز مستمری‌بگیر نشده، باز هم با احراز شرایط سابقه، این حق برقرار می‌شود
داشتن بیمه یا درآمد مستقل مانع استفاده از این حق نیست
مراحل درخواست
۱- تهیه مدارک شامل شناسنامه، سند ازدواج، گواهی فوت، کد ملی و گواهی عدم ازدواج مجدد
۲- مراجعه به شعبه تأمین اجتماعی و تکمیل فرم‌های مخصوص
۳- بررسی شرایط توسط کارشناس بیمه و صدور حکم برقراری مستمری
حق دریافت مستمری زن پس از فوت شوهر، صرفاً یک مقرره بیمه‌ای نیست، بلکه بازتاب‌دهنده مجموعه‌ای از ارزش‌های حقوقی، اجتماعی، اقتصادی و حتی دینی است که هدف آن حمایت از یکی از آسیب‌پذیرترین گروه‌های جامعه یعنی زنان بی‌سرپرست است.
این حمایت هم‌زمان با جبران بخشی از زحمات نادیده‌گرفته‌شده زنان در خانواده، استقلال مالی و کرامت انسانی آنان را حفظ می‌کند.
از منظر فقهی، این قانون با قواعد کلی اسلام سازگار است و از نظر تطبیق بین‌المللی نیز در زمره اقدامات حمایتی استاندارد قرار می‌گیرد، با این حال، می‌توان با اصلاحاتی در میزان و نحوه پرداخت، حذف موانع غیرضروری، و گسترش خدمات جانبی، کارایی و اثربخشی این حق را افزایش داد.
در نهایت، این قانون نمونه‌ای از پیوند سیاست‌های رفاهی با مبانی عدالت اجتماعی و اخلاقی است؛ پیوندی که اگر با به‌روزرسانی و اجرای صحیح همراه باشد، می‌تواند امنیت اقتصادی و روانی هزاران زن را در سراسر کشور تضمین کند.
اخبار مرتبط
خبرگزاری دانشجو